Jak tłumaczyć idiomy?

Idiomy to fascynujący element każdego języka – może to być jednak niezwykłe wyzwanie, by je prawidłowo przetłumaczyć. Jakie problemy może napotkać tłumacz podczas przekładu idiomów? Czy to w ogóle wykonalne, aby wyrażenie idiomatyczne prawidłowo przełożyć z języka źródłowego na język docelowy? Cała zabawa rozpoczyna się od rozpoznania, że mamy do czynienia z idiomem.

Czym są idiomy?

Idiom to zwrot lub wyrażenie językowe, którego znaczenia nie można zrozumieć na podstawie dosłownego interpretowania poszczególnych słów składających się na to wyrażenie. Idiomy są często używane w celu nadania językowi obrazowości, wyrażenia emocji lub przekazania pewnych kulturowych, społecznych lub historycznych odniesień. Te sformułowania często mają charakterystyczne, złożone znaczenie, które różni się od sumy znaczeń poszczególnych słów w wyrażeniu. Zobaczmy to na przykładach.

Przykładami idiomów w języku angielskim są:

• „Break a leg” – dosłownie „złam nogę”, ale w rzeczywistości oznacza życzenie powodzenia lub pomyślności.
• „Piece of cake” – dosłownie „kawałek ciasta”, ale znaczy coś bardzo łatwego lub prostego do zrobienia.
• „Kick the bucket” – dosłownie „kopnąć kubełek”, ale w rzeczywistości to idiom oznaczający zgon.

Z kolei popularne idiomy w języku niemieckim to na przykład:

• „Tomaten auf den Augen haben” – dosłownie „Mieć pomidory na oczach”, a w rzeczywistości oznacza to „Nie zauważać oczywistych rzeczy, być niewrażliwym na coś” (coś jak polskie Mieć klapki na oczach).
• „Den Nagel auf den Kopf treffen” – dosłownie „Uderzyć gwoździem w głowę”, ale tak naprawdę chodzi o trafienie w sedno, powiedzenie czegoś trafnego i dobrze oddającego sytuację.
• „Jemandem einen Bären aufbinden” – dosłownie „Przywiązać do kogoś niedźwiedzia”, lecz tak naprawdę chodzi o znaczenie „Nabrać kogoś, opowiadać mu coś nieprawdziwego, oszukiwać, kłamać”.

Oczywiście idiomy występują także w języku polskim, wspomnijmy choćby o takich wyrażeniach jak: „Rzucać grochem o ścianę”, „Mieć muchy w nosie” czy „Wpaść jak śliwka w kompot”. 

Aby zrozumieć trudność w tłumaczeniu, spróbuj przełożyć te wyrażenia na jakiś język obcy, który znasz, ale zastosuj tłumaczenie dosłowne. Wychodzą przeciwne rzeczy, prawda? To cały urok wyrażeń idiomatycznych. Nie można przekładać poszczególnych elementów (słów), lecz należy przetłumaczyć na inny język całe wyrażenie, z zachowaniem pierwotnego, źródłowego sensu.

Idiomy są ważnym elementem kultury języka i mogą sprawić trudności osobom uczącym się danego języka, ponieważ nie zawsze jest łatwo zrozumieć ich znaczenie bez znajomości kontekstu lub kulturowych odniesień (zobacz też nasz artykuł o tłumaczeniu poezji).

Trudności w tłumaczeniu idiomów – jaką strategię przyjąć

Tłumaczenie idiomów stanowi jedno z największych wyzwań dla tłumaczy, zarówno amatorów, jak i profesjonalistów. Wynika to ze specyfiki tych wyrażeń – idiomy to zwroty, które nie mają dosłownego odpowiednika w innych językach, a ich sens jest związany z konkretnym kontekstem kulturowym. To coś jak tłumaczenie dowcipów, które są śmieszne/zrozumiałe dla określonej grupy.

Cały proces zaczyna się od tego, że trzeba zorientować się, że w ogóle mamy do czynienia z idiomem. To pierwsza trudność, która wymaga od tłumacza doskonałej znajomości języka. Podczas tłumaczenia idiomów, bardzo ważne jest zrozumienie głębokiego, często nieoczywistego znaczenia, oraz umiejętne przekazanie go w nowym języku docelowym. 

Zacznijmy od tego, jak NIE tłumaczyć idiomów. Kategorycznie nie należy tłumaczyć ich dosłownie, zastępować słów czy zmieniać ich szyku. Idiom to „stałe” wyrażenie.

Najlepszą strategią jest najczęściej szukanie idiomów o podobnym znaczeniu w języku docelowym, które jednak mogą nie oddawać dokładnie tych samych niuansów. Choć konkretne zbitki słów są zazwyczaj typowe dla danego języka, to zdarza się, że dany idiom ma swój odpowiednik w języku docelowym. 

Przykładem może być życzenie komuś powodzenia – w języku polskim to „Trzymać kciuki”, w języku angielskim „Keep your fingers crossed”, a w języku niemieckim „Die Daumen drücken”. Mamy więc do czynienia z wyrażeniem idiomatycznym, które jest przetłumaczalne, choć gdyby dosłownie przetłumaczyć na inny język poszczególne słowa, wyszłoby duże nieporozumienie.

Innym podejściem jest tłumaczenie idiomów z uwzględnieniem ich symbolicznego znaczenia – co jednak może prowadzić do utraty ich oryginalnego zabarwienia. Stąd tłumaczenie idiomów wymaga nie tylko doskonałej znajomości obu języków, ale także rozumienia kontekstu kulturowego, zrozumienia czytelnika i umiejętności kreatywnego pisania. 

Ostatnia opcja to po prostu porzucenie idiomu – jeśli tłumacz uzna, że tekst docelowy będzie bardziej zrozumiały bez konkretnego idiomu, wówczas być może jedynym rozwiązaniem jest zrezygnowanie z tego wyrażenia w przekładzie.

Idiomy w tłumaczeniach to nie jest bułka z masłem. Wręcz odwrotnie – to może być gwóźdź do trumny dla początkujących tłumaczy. Bez dwóch zdań to nie lada wyzwanie. Zatem nie dziel skóry na niedźwiedziu, tylko dokładnie przygotuj się do tłumaczenia.